Сёння ўжо няшмат засталося ветэранаў. Яшчэ менш сярод іх  тых, хто прайшоў вайну ад першага да апошняга дня. Пераважная большасць нашых землякоў была мабілізавана летам 1944 г., і ваявалі яны да вясны 1945.  У многіх сем’ях з 2-3 мабілізаваных сыноў дадому вяртаўся толькі адзін, а часам не вяртаўся ніхто. На гэтым фоне сапраўды ўнікальным выглядае лёс братоў Абрамовічаў з Клецка. Трое з чатырох братоў былі на франтах. Двое з траіх пачалі вайну ў верасні 1939г., а скончылі ў маі 1945 г. На шляху да Перамогі дваім давялося змяніць мундзір улана Войска Польскага на савецкую гімнасцёрку і брытанскі “батледрэс” (гутарковая назва ваеннай формы англійскіх салдат – А.Б.). Сёння з чатырох братоў жывуць яшчэ двое. Старэйшы ў Манчэстэры (Вялікабрытанія), малодшы ў Клецку (на скрыжаванні Талстога і Першамайскай). На грудзях Мустафы і Хасеня ззяюць баявыя польскія, англійскія, савецкія ўзнагароды, юбілейныя медалі Рэспублікі Беларусь… Аднак для пачатку зробім невялікі экскурс у далёкую гісторыю.

Ужо ў XIV ст. на Беларусі з’явіліся першыя татарскія паселішчы. У XVI ст. татары з’явіліся на Клеччыне. Сярод іншых іх заняткаў пачэснае месца займала ваенная служба. Адданыя сваёй новай радзіме, беларускія татары праявілі сябе як умелыя ваяры, якія неаднаразова вызначыліся ў баях за незалежнасць. Вядома, што татарскія харугвы ўдзельнічалі  ў славутай Грунвальдскай бітве на баку Вялікага княства. Татарскія палкі выключна праявілі сябе ў войнах сяр. XVII ст. і ў  паўстанні 1794 г.  У 30-ыя гг. ХХ ст. польскія ўлады вырашылі адрадзіць былую славу татарскай кавалерыі, сфарміраваўшы ў складзе Віленскага ўланскага палка асобны эскадрон. Сюды, на сапраўдную воін­скую службу, накіроўвалі татар з усёй краіны. Праз яго шэрагі прайшлі і многія ўра­джэнцы Клецка, мусульманская  грамада якога была адной з буйнейшых у Заходняй Беларусі.

Восенню 1937 г. сюды быў прызваны Мустафа Абрамовіч, сын Ібрагіма і Фуршы з Клецка. Абрамовічы паходзілі са шляхецкага роду, на жыццё зараблялі гарбарствам – апрацоўкай скур. Гэтым займаліся бацька, маці, двое дачок і чацвёра сыноў, з якіх Мустафа быў старэйшы.  Праз год у эскадрон прыбыў  яго брат Бекір, якому належала служыць да 1940 г. У самога ж Мустафы тэрмін службы завяршаўся 15 верасня 1939 г. Да дэмабілі­зацыі заставалася менш за месяц, калі полк атрымаў загад аб перадыслакацыі да германскай мяжы. Бекір разам з большай часткай эскадрона накіраваўся ў раён Чанстохава. Мустафа застаўся рыхтаваць казармы для прыёма рэзервістаў. Наступны раз братам было наканавана ўбачыцца толькі праз трыццаць два гады.

Ужо 3 верасня 1939 г.  татарскі эскадрон уступіў у бой з нямецкімі танкамі  ды страціў значную частку коней і асабістага складу. Потым было адступленне, пераправа праз Віслу, бамбёжкі і сутычкі з праціўнікам. 23 верасня, пасля бою з нямецкай пяхотай, якую падтрымлівала артылерыя, эскадрон перастаў існаваць. Не маючы сувязі з камандаваннем, назіраючы развал фронту і гібель дзяржавы, салдаты пачалі ратавацца самастойна. Бекір Абрамовіч пераапрануўся ў цывільную вопратку і  пешшу прабраўся дадому. У кастрычніку ён быў у Клецку, дзе пачаў мірнае жыццё пры савецкай уладзе.

Інакш склаўся лёс Мустафы. Калі Чырвоная Армія ўступіла ў Заходнюю Беларусь, ён трапіў у савецкі палон.  Пасля дэталёвай праверкі, праведзенай супрацоўнікамі НКВД,  салдат адправілі на шахты Крывога Рога здабываць жалезную руду. Потым была Заходняя Украіна, будаўніц­тва дарог і аэрадромаў у прыгранічнай паласе. Адсюль Мустафа нарэшце  здолеў паслаць вестку аб сабе ў Клецк, стаў атрымліваць з дому харчовыя пасылкі. Лагернае начальства абяцала, што праз год-паўтара можна будзе вярнуцца дахаты,  але ўсе надзеі зноў перакрэсліла вайна. Пасля нападу Германіі ваеннапалонных пешшу і цягнікамі эвакуіравалі на ўсход. Хто не мог ісці, тых дабівалі на месцы. Знаходзячыся ў Старабельскім лагеры, людзі не ведалі, што чакае іх заўтра. А тым часам у Маскве ўжо была падпісана савецка-польская дамова аб фарміраванні ў СССР асобнай Польскай арміі. Ужо праз два месяцы яна налічвала звыш 40 тысяч байцоў. У яе шэрагах у верасні 1941 г. апынуўся і Мустафа Абрамовіч.

Неўзабаве армія была пераведзена пад брытанскае камандаванне і эвакуіравана на Блізкі Усход. Разам з таварышамі М.Абрамовіч апынуўся ў Іране, потым у Іраку, Палесціне, Егіпце. На гэтым шляху былы кавалерыст змяніў спецыяльнасць – стаў вадзіцелем танка. У складзе 2-ой танкавай брыгады вясной 1944 г. ён быў пераведзены на Італьянскі фронт, дзе польскі корпус заняў пазіцыі перад нямецкай абаронай  пад Монтэ-Касіна. У сваіх успамінах М.Абрамовіч піша: “Усе мы ў поўнай баявой гатоўнасці чакалі загад пачаць наступленне. Мы ведалі, што калі авалодаем узвышшам, то навекі праславім польскага салдата. Нічога больш мы не жадалі, акрамя перамогі і помсты за тое гора, якое прынеслі нам немцы пад час вайны. Цэлыя суткі перад наступленнем наша авіяцыя бамбіла нямецкія пазіцыі. Ноччу пачалася артылерыйская атака з дальнабойных гармат. Раніцай на штурм пайшла пяхота. Мы ваявалі з лозунгам на вуснах і ў сэрцы: “За нашу і вашу перамогу”. Мы неслі вялікія страты, але хацелі найхучэй прымусіць ворага да капітуляцыі. І нам гэта ўдалося. Дасюль помню, з якім гонарам і шчасцем мы глядзелі, як на самым узвышшы ўзняўся белчырвоны сцяг, многія не маглі стрымаць слёз”.

У гэты час бацькі і браты Мустафы жылі ў Клецку пад акупацыяй. Хасень Абрамовіч, якому ў 1941 г. споўнілася толькі 16 гадоў, прыгадвае:  “Татары баяліся вайны і стараліся трымацца ўбаку. Наш мула: “Хлопцы, вы маладыя. Не гарачыцеся і нікуды не лезьце”. Аднак знаходзіцца ўвесь час убаку было немагчыма. Аднойчы ў кузню, дзе працаваў Хасень, немцы прывялі коней і загадалі іх падкаваць. Навучаны партызанам, Хасень прыбіў падковы так, што цвікі выйшлі не на знешні бок, а пайшлі каням у нагу. Нямецкі абоз ледзьве дайшоў да Навінак, далей коні ісці не маглі. Каб пазбегнуць пакарання, хлопец быў вымушаны ўцякаць да сястры ў Навагрудак і там чакаць, пакуль усё супакоіцца.

Пасля вызвалення Клецка Чырвонай Арміяй у ліпені 1944 г. Хасень падаўся ў Баранавічы, там на чыгунцы працаваў чацвёрты брат Аляксандр (Алей). Яго аформілі на працу і ўжо рыхтаваліся выпісаць “бронь” ад арміі.  Аднак прыехаў знаёмы шафёр з Клецка і сказаў, што праводзіцца мабілізацыя, усе суседзі, знаёмыя атрымалі павесткі і рыхтуюцца ісці ў войска. “І я падумаў, –  прыгадвае Хасень Ібрагімавіч, – яны ўсе пойдуць, а што я буду рабіць адзін? Усё роўна забяруць, як час пады­дзе. Як я адзін пайду? Куды?”. Хлопец сеў у машыну і вярнуўся дадому. 14 ліпеня 1944 г. разам з астатнімі ён рушыў на зборны пункт у вёску Заямнае Стаўбцоўскага раёна. Побач з ім быў старэйшы брат Бекір, якому амаль праз пяць гадоў давялось  вярнуцца на вайну.

З Заямнага браты трапілі ў 45-ты запасны полк у в.Булькова пад Брэстам. Пасля кароткай падрыхтоўкі Хасеня накіравалі на 1-шы Беларускі фронт  у       124-ы  мінамётны полк 5-й артылерыйскай дывізіі 4-га корпуса прарыва Рэзерва Галоўнага Камандавання нумарам мінамётнага разліку. Корпус прарыву заўсёды перакідвалі на самыя важныя ўчасткі. Туды, дзе рыхтавалася вялікае наступленне.  У лістападзе 19-гадовы баец апынуўся на Сандамірскім плацдарме, дзе і атрымаў баявое хрышчэнне. Ён хутка стаў сапраўдным асам у сваёй спецыяльнасці: спачатку быў зараджаючым, потым наводчыкам. Вызначыўся пры фарсіраванні Віслы, вызваленні Варшавы, у баях пад Шчэцінам. Праз 65 гадоў пасля вайны ён расказвае: “У Шчэціне нам моцна дасталося! Мы падышлі пад самы горад, занялі прыгарады. Рухаліся вельмі і вельмі хутка. Выехалі на пазіцыі, адкрылі агонь, тут нашы самалёты ляцяць. Мы ўзрадаваліся, ну, думаем, гэта нам падмога. А яны, не далятаючы да немцаў, пачынаюць бамбіць нас! Мы кіламетраў дзесяць адтуль уцякалі. Потым аказалася, што мы заўчасна занялі нямецкія пазіцыі, якія ў лётчыках на картах былі пазначаны як цэлі. А потым – зноў штурм. Мы б’ём па горадзе з сушы, а караблі з мора. Здаралася, што дальнабойныя снарады да нас даляталі. Страшна было, якая розніца, хто цябе заб’е: немцы ці свае! Трэба было хутчэй увайсці ў гэты Шчэцін. А немцы моцна заселі, прыйшлося іх «выкурываць» ужо гранатамі, аўтаматамі…”.

За мужнасць у баях пад Шчэцінам радавы Х.Абрамовіч быў узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі. Цікава, што яму, як добраму мінамётчыку, прапаноўвалі перайсці ў Войска Польскае, але ён адмовіўся, матывуючы гэта вельмі проста: “Надаела  мне гэта Польшча яшчэ да вайны!”.

Тым часам яго старэйшы брат Мустафа рухаўся ў складзе Польскага корпусу ўздоўж Адрыятычнага ўзбярэжжа Італіі. Трэба  ад­значыць, што па многіх параметрах саюзныя войскі ўтрымліваліся лепш, чым савецкая армія. Англічане рэгулярна забяспечвалі свае аддзелы гарачым харчаваннем, байцы атрымлівалі грашовыя выплаты і рэчавы паёк, куды ўваходзілі цыгарэты, піва, мыла, лязы для брытвы, зубная паста і шчотка. У мемуарах М.Абрамовіч піша: “Дакладная арганізацыя забеспячэння ў англійскіх войсках не пераставала нас здзіўляць. Як ім удавалася так усё арга­нізаваць, нават пад абстрэлам нямецкіх кулямётаў і артылерыі, так і засталося для нас загадкай”. Аднак вайна і тут была вайной. Немцы займалі добра ўмацаваныя, загадзя падрыхтаваныя пазіцыі, танкам даводзілася рухацца па небяспечных горных дарогах, часта пад агнём праціўніка.  У палякаў з немцамі былі асаблівыя рахункі. Немцы справядліва баяліся, што тыя будуць помсціць за ўсё, што стала з іх радзімай, і стаялі да апошняга. Нават у палон стараліся здавацца не палякам, а англічанам. Жорсткія баі ў Італіі ішлі да 1 мая 1945 г.

28 красавіка 1945 г. Хасень Абрамовіч разам са сваёй батарэяй увайшоў у Берлін. На адной з вуліц проста перад аўтамабілем, на якім рухаліся артылерысты, раза­рваўся нямецкі снарад. Машыну выкінула на ўзбочыну, але на шчасце нікога з байцоў не зачапіла нават асколкамі. На зыхо­дзе таго дня нашы войскі пачалі штурм Рэйхстага. З берага ракі Шпрэе агонь па апошняй крэпасці Трэцяга Рэйха вёў і мінамётны разлік Х.Абрамовіча. А раніцай 2 мая на вуліцы ўбачылі калону немцаў: “Калона доўгая, не відно ёй ні пачатку, ні канца. Ледзьве ногі цягнуць, а за сабою валакуць вінтоўку або аўтамат. Падыходзяць да пляцоўкі, кідаюць зброю і ідуць далей. Ніхто іх не суправаджае. І ўсё ціха, спакойна. Нідзе ніводнага выстралу. Аж неяк няёмка стала”. У штурме Берліна прымаў удзел і Бекір Абрамовіч. Цяпер ён мог адпомсціць за гібель свайго эскадрона ў верасні 1939 г.

Пасля Перамогі, здабытай агульнымі намаганнямі, сям’я Абрамовічаў так і не ўз’ядналася ў поўным складзе. Бекір і Хасень вярнуліся ў Клецк;  Мустафа пера­ехаў жыць у Вялікабрытанію. Толькі ў 1971 г. ён змог нарэшце наведаць радзіму. Пасля таго прыязджаў яшчэ некалькі разоў.  Напісаў і выдаў за ўласны кошт кнігу “Жыццёвая вандроўка” пра свае ваенныя прыгоды, дапамог адбудаваць у Клецку мячэць. Хасень Абрамовіч – чалавек досыць вядомы ў горадзе і ў татарскім, і ў ветэранскім асяроддзі.  Вось толькі часам крыўдуе, што рэдка згадваюць ягоных братоў, якія таксама былі на вайне. Думаю, што цяпер у яго стане менш прычын для крыўды.

Андрэй Блінец,

краязнаўца, пазаштатны аўтар газеты.